Kahramanmaraş, Gaziantep, Kilis, Şanlıurfa, Diyarbakır, Adana, Adıyaman, Osmaniye, Elazığ, Malatya ve Hatay’ın büyük ölçüde etkilendiği depremde binlerce insanımız hayatınız kaybetti. Yeni bir büyük sarsıntının ise ne vakit kapımızı çalacağını bilmiyoruz.
Hatalarımızı bir an evvel görmeli ve mümkün olduğunca kısa müddette düzeltmeliyiz. Bunların başında da yanlış yere yapılan yanlış binalar geliyor. Meğer taban faktörü bir sarsıntının verdiği hasarı değiştirebilen kıymetli bir öge.
Sırf bu sebeple zelzeleler her yerde birebir biçimde hissedilmeyebilir.
Hatta bunun bir örneğini geçtiğimiz günlerde gördük. Merkez üssü Kahramanmaraş olan sarsıntı sonrası, Cerrahpaşa Üniversitesinde Sismolog Prof. Eşref Yalçınkaya, Hatay’da kaydedilmiş olan sarsıntı kayıtlarını paylaştı. Yukarıda da görmüş olduğunuz gibi Hatay’ın Yayladağ ilçesinde kaydedilen sarsıntı, diğer vilayetlere kıyasla epeyce az.
Buna sebep olabilecekler durumların başında da yer geliyor.
Hatay’ın Yayladağ ilçesi diğer ilçelere kıyasla hayli dağlık bir pozisyonda. Bu sebeple buraya yapılan binaların temelinin hayli sert bir yapıya sahip olduğunu varsayım etmek güç değil.
Birçoğumuz kiralık yahut satılık bir konut bakarken yer etüdünü görmezden gelebiliyoruz. Oysa üzerine yapılan binanın gereci ve projesi kadar üzerine yapıldığı tabana uygunluğu da kıymetli. Binalar, üzerine yapıldığı tabanla uyumlu yapılmalı. Aksi takdirde bina, yerin üzerinden adeta kayacaktır.
Nasıl mı? Bir örnekle açıklayalım:
Bir meskeni yapmadan evvel yerin taşlı, kumlu yahut doldurulmuş olması; sarsıntı anında binanın ne kadar sarsıldığını değerli ölçüde tesirler. Şöyle açıklayalım: Bir yatak bazasının üstüne ince bir su yatağı koyduğunuzu ve bazaya birinin tekme attığını düşünün. Büyük bir sarsıntı yaşar, en ufak darbede sallanırsınız.
Yine birisinin bazaya vurduğunu düşünün ancak bu sefer bazanın üstünde nispeten sert sayılabilecek bir yatak olsun. Bu defa aldığınız hasarı daha az hissedersiniz. Zira aldığınız darbeyle ortanıza, sert ve alabileceğiniz darbeyi yumuşatan malzemeler girmiştir.
Evlerimizin tabanı de sarsıntıda tıpkı bu türlü bir tesir yaratır.
Binanın temelindeki tortular ne kadar yumuşaksa sismik dalgalar o kadar büyük dalgalara sebep olur. Tıpkı halde taban ne kadar kalın bir katmana sahip, ne kadar derin bir katmansa (örneğin kayalık gibi) sismik dalgaların yüzeyde yarattığı etki o kadar düşük olur.
Yani özetlemek gerekirse, bir binanın yapıldığı yer ne kadar yumuşak ve kalın bir katmansa binanın sarsıntı karşısındaki dayanıklığı o kadar az olur. Bilhassa kıyı şeridindeki evlerin ‘dayanıksız’ olarak görülmesinin sebebi budur.
Ülkemizin kıyı şerindeki birçok yer, denizin üstü doldurularak inşa edilmiştir.
İzmir’in bu eski fotoğrafına bir bakın. Şu anda denizden metrelerce uzakta olan Saat Kulesi, o günlerde neredeyse denize sıfırmış. Pek çok etkeni olsa da sıvılaşmanın en çok görüldüğü yerlerden biri zemini yumuşak, doldurulmuş bölgelerdir. Yani olası bir zelzele bu bölgelerde çok daha şiddetli hissedilir. O dakikadan sonra binanın dayanabilmesi ise zelzelenin büyüklüğüne, binanın yapısına nazaran değişir.
Aynı vakitte sıvılaşma, mümkün bir zelzele anında erozyon riskini artıracağı için çok büyük riskleri vardır. Yani yer etüdüne bakılmadan yüksek katlı binalar yapılması, sorun üzerine sorun doğuruyor. Diyeceksiniz ki “Dubai neredeyse bir çöl olmasına karşın oradaki çok yüksek binalar nasıl zelzelede yıkılmıyor?”
Burc Halife üzere yüksek binalar, tabanın en sert kısmına sabitlenerek yapılıyor.
Yukarıdaki şemada da görmüş olduğunuz üzere tabanın yumuşak kısmından indirilen sağlam demirler, yerin sert kısmına indirilip sabitleniyor. İnşaat Mühendisi Hasan Mor, tabanda sıvılaşma riski ve yeraltı sularının yüksekliği üzere durumlarda taban etüdüne ve geoteknik hesaplamalar yapılarak ‘kazık temel’ yahut ‘çakma kazık temel sistemleri’ne başvurulduğunu lisana getiriyor.
Adeta binayı kazıklarla sert bir katmana tutunduran bu sistem, çöllerde bile yüzlerce katlı binalar inşa edilmesine imkan sağlıyor. Mor, zelzelelerde yer faktörünün en az yapı sistemleri kadar belirleyici faktör olduğunun da altını çiziyor.
Merak edenler için Burc Halife’nin yapılış evrelerini da anlattığımız içeriğimiz:
Peki bu sistem Türkiye’de yok mu?
Var, elbette var. İnşaat Mühendisi Hasan Mor, emsal sistemlerin bizim ülkemizde de kullanıldığını belirtti. Lakin Mor’un aktardığına nazaran sorun şu ki; bu sistemler maliyeti sebebiyle sırf gökdelen diyebileceğimiz yüksek yapılarda kullanılıyor. Çünkü bu yapıların savrulma ve sarsılma ihtimali daha yüksektir.
Ancak insan eliyle sonradan doldurulan; kıyı şeritleri, bataklık yakınları ve bitki örtüsünün daha seyrek olduğu bölgeler dahil insanların ağır olarak konakladığı pek çok yerde bu sistemler kullanılmıyor. Bu sebeple de zelzele anında bu binalar, zelzelesi çok daha şiddetli yaşıyor ve maalesef sonuçları çok daha ağır oluyor.
Editör Notu:
Büyük bir olay yaşadığınızda tek bir hatalı gösteremezsiniz. Hele ki bunun kadar büyük bir olay yaşadıysak, hatalı hepimiziz. Bilim söyledi, biliyorduk. İnsanların konutlarının altında sıvılaşma olduğunu biliyorduk. Deprem bekleniyordu, biliyorduk. Kimse “Dur!” demedi, o konutların temeli atıldı. Kimse “Dur!” demedi, o meskenlerin inşaatı bitti. Kimse “Dur!” demedi, o konutlar bir sürü beşere mezar oldu.
Elbette bir binanın yıkılıp yıkılmayacağını belirleyen tek şey taban etüdü değildir. Lakin yeni binalar yapılmaya başlamadan kusurlarımızdan ders çıkartmamız hepimiz için hayati önem taşıyor. Çünkü aşikâr ki hatalarımız temelden geliyor.
Bir öteki sarsıntı teknolojisine ‘uzaktan’ bakmak için:
Kaynak: Webtekno